In 1833, fruit cultivation in Limburg covers an area of 6,345 hectares. By far the largest part of this area consists of so-called home orchards. These are orchards in the immediate vicinity of a farmhouse, which in addition to the production of large fruit (apples and pears) and pit fruit (plums and cherries) are also used for grazing young livestock. The fruit cultivation of these small-scale home orchards (15 to 20 trees) is intended partly for home consumption and partly for making into apple butter and fruit syrup, prepared according to traditional methods. In the late 19th century, standard fruit tree cultivation in Limburg rises dramatically. This is caused by the increasing demand for fresh fruit from consumers in Liège, Aachen, Maastricht and other large towns in the region. A little later, preserving factories also start creating a demand for fruit that can be made into apple sauce, jams and syrups, fruit wines and fruit juices. Large-scale production orchards appear, particularly on the fertile loess plateaus of South Limburg. These production orchards also generally have an additional function as grazing pasture for livestock. And what the small-scale home orchards and the large-scale production orchards have in common further is that they are usually surrounded by hawthorn hedges and all the trees cultivated are standard trees. With standard fruit trees, the fruit-bearing branches grow at a height of about 180 to 220 cm above the ground. The total height of the trunk and centre branch is four to five metres on average, but some can reach up to ten metres. Ladders are essential for harvesting the fruit – the pick – and the maintenance of the trees – pruning and spraying. The standard fruit tree cultivation is characterized by the large range of varieties. An article on fruit farming in Limburg dating from 1916 names no fewer than 55 apple varieties, 41 pear varieties, 20 varieties of cherry and 19 of plum. RISE OF HALF-STANDARD FRUIT TREE CULTIVATION Around 1950 the area of land used for fruit cultivation in Limburg reaches about 15,000 hectares. This area then rapidly begins to fall, encouraged by grubbing-up aid schemes. This development coincides with a switch in the production orchards, from standard to half-standard fruit tree cultivation. Due to their small size, half-standard fruit trees are far more suitable for the mechanization of picking and maintenance. Half-standard fruit trees are, however, not suitable for grazing livestock: after all, the fruit on a half-standard tree is ‘there for the eating’. Particularly in the cultivation of apples, this switch from standard to half-standard trees is almost complete. The number of varieties in half-standard fruit tree cultivation proves to be far more limited than in standard fruit tree cultivation. The labour-intensive standard fruit tree cultivation in Limburg only manages to hold out in the traditional home orchards. In the nineteen sixties, however, many of these home orchards fall victim to the advancing urbanization (housing estates and exclusive residential areas, company premises, office parks, sports fields) and traffic infrastructure. Of the remaining standard orchards – with a combined area of about 1,900 hectares in 1987 – a portion suffers from serious neglect. SEARCH FOR AN OLD APPLE VARIETY Since 1989, the Foundation for the Conservation of Small Landscape Elements in Limburg (IKL, established in 1981) has devoted itself with great fervour to the management, conservation and restoration of standard tree orchards. They recognize that these orchards are not only of great cultural-historical significance, but also provide an important addition to the flora and fauna. In the management, preservation and restoration of standard tree orchards, the IKL Foundation collaborates closely with private and public owners of these orchards and with local voluntary associations. One such association is De Loorenhof in Welten, municipality of Heerlen. This association, set up in 1989, manages a self-planted standard orchard, where some 25 apple and 10 pear varieties are already being cultivated. In 2010 one of the volunteers at De Loorenhof, biologist Wim Thijssen, receives an email, forwarded by the IKL Foundation, from a German who is in search of an old variety of apple. The German has come across this variety in the English National Fruit Collection, which is managed by the University of Reading. The name of this apple variety is: Jansen von Welten. The German suspects that the variety originates from Welten. Wim Thijssen immerses himself in the pomological literature and begins a search for the apple variety in the standard orchards of Welten. As far as the latter is concerned, he soon reaches the conclusion that the variety is no longer grown locally. The standard trees of this variety probably didn’t survive the grubbing up exercises of the nineteen fifties and sixties in Welten. The search for the apple variety is extended to the internet and thereby Thijssen is able to find grafting material from a Jansen von Welten in Bad Großpertholz (Lower Austria, near the border with the Czech Republic) at Bio-Baumschulbetrieb Artner, a nursery specialized in old fruit trees. On 4 November 2011 the young tree arrives at De Loorenhof in Welten to be planted the very next day. Not long afterwards, a second and third tree are planted, both from the museum garden ’t Olde Ras in Doesburg, which is managed by the Foundation for the Conservation and Enhancement of Fruit Tree Cultivation. What Thijssen hopes to find in the pomological literature is hard evidence that the Jansen von Welten does indeed originate from Welten in Limburg. Nearly a year after De Loorenhof is in enhanced by the arrival of the three trees, Thijssen finally gets hold of the text of the book Der niederrheinische Obstgarten (Teil 1) by Carl Cornely from 1844. On page 52 of this book the following is written in black and white: ‘For this exquisite apple we are indebted to a farmer from the village of Welten by Heerlen, not far from Aachen. The apple is of the very finest quality’. The high regard for the apple variety at that time can also be surmised from the fact that the Jansen von Welten is included in Arnoldi’s Obtskabinett, a collection of true-to-life fruit models that were produced by the porcelain factory Heinrich Arnoldi & Co. (Gotha). Only the best-known apple varieties and those most highly regarded by growers were considered for this. JANSEN VON WELTEN OR JANSSEN VAN WELTEN? From other references in the pomological literature, Thijssen is able to infer that the apple variety is much older than its earliest mention in 1832. The variety was probably developed around 1790 from a chance seedling, but only really started to spread around 1820 after the death of the grower, who never allowed anyone to take cuttings. Before pomologists came up with the name Jansen von Welten, the variety was known in Welten as Aagje or Agatha. Besides the literature search, Thijssen also makes extensive efforts to track down the grower Jansen in the archives of Heerlen. Given the surname (and variations thereof) that is no simple task. By combining data from the municipal register and the cadastral ledgers he eventually arrives at a Janssen family from Welten. Out of this large family, the farmer Alexander Janssen (1752-1819), note his date of death, is the person most likely to have grafted the chance seedling and grown it to maturity. And even if the first grower was not this Alexander, but one of his sons or another family member, it is certain that the apple variety should actually be called Janssen (with a double s) van (and not von) Welten. IN CONCLUSION The three apple trees in De Loorenhof have yet to bear fruit. They are expected to do so within two years. Then, the volunteers of De Loorenhof will be the first to know if the apples are indeed of the very finest quality. This article was written as part of a project initiated by Schunk* (Heerlen) and artist Frank Bruggeman. The subject of this long-term project is the landscape of Limburg. Literature Locht, B., Hoogstamboomgaarden : kleine landschapselementen in Limburg nader bekeken (Roermond : Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg, 1989) Thijssen, Wim, De Jansen van Welten : de herontdekking van een Weltens appelras. In: Jaarboek Os Heem 1 (2011) p.11-24

   In 1833 telt Limburg een fruitteelt areaal van 6.345 hectare. Verreweg het grootste gedeelte van dit areaal bestaat uit zogenaamde huisboomgaarden, dat zijn boomgaarden in de onmiddellijke nabijheid van een boerenhoeve die behalve voor de productie van grootfruit (appels en peren) en steenfruit (pruimen en kersen) ook worden gebruikt voor het weiden van jongvee. De fruitteelt in deze kleinschalige huisboomgaarden (15 à 20 bomen) geschiedt deels voor eigen consumptie en deels voor ambachtelijke bereiding tot stroop. Eind 19e eeuw breidt de hoogstamfruitteelt in Limburg zich sterk uit. Aanleiding is de toenemende vraag naar vers fruit door consumenten uit Luik, Aken, Maastricht en andere grote steden uit de regio. Niet veel later beginnen ook conservenfabrieken vraag uit te oefenen naar fruit dat kan worden verwerkt tot appelmoes, jams en confitures, vruchtenwijnen en vruchtensappen. Er ontstaan, met name op de vruchtbare lössplateaus in Zuid-Limburg, grootschalige productieboomgaarden. Ook deze productieboomgaarden hebben veelal een nevenfunctie als veeweide. Wat de kleinschalige huisboomgaarden en de grootschalige productieboomgaarden verder met elkaar gemeen hebben is dat ze doorgaans omzoomd worden door meidoornhagen en dat alle aangeplante bomen hoogstammig zijn. Hoogstamfruitbomen zijn bomen waarbij de fruitdragende takken ontspringen op een hoogte van zo’n 180 à 220 cm van de grond. De totale hoogte van stam en harttak bedraagt gemiddeld vier à vijf meter, maar uitschieters tot tien meter komen voor. Voor het oogsten van het fruit – de pluk – en het onderhoud van de bomen – snoeien en spuiten – zijn ladders onontbeerlijk. Kenmerkend voor de hoogstamfruitteelt is de grote rassenvariëteit. In een artikel over de Limburgse fruitteelt uit 1916 worden maar liefst 55 appelrassen, 41 perenrassen, 20 kersen- en 19 pruimenrassen genoemd. OPKOMST VAN LAAGSTAMFRUITTEELT Rond 1950 bereikt het fruitteeltareaal in Limburg een omvang van circa 15.000 hectare. Aangemoedigd door rooipremieregelingen begint dit areaal daarna snel te dalen. Parallel aan deze ontwikkeling verloopt de omschakeling in de productieboomgaarden van hoog- naar laagstamfruitteelt. Laagstamfruitbomen lenen zich vanwege hun geringe hoogte veel beter voor mechanisatie van pluk en onderhoud. Waar laagstamfruitboomgaarden zich echter niet voor lenen is het weiden van vee: het fruit hangt aan laagstambomen immers “voor het opeten”. Met name in de appelteelt is de overschakeling van hoog- naar laagstambomen nagenoeg volledig. Rassenvariatie in de laagstamfruitteelt blijkt veel geringer dan die in de vroegere hoogstamfruitteelt. In Limburg weet de arbeidsintensieve hoogstamfruitteelt alleen stand te houden in de traditionele huisboomgaarden. Veel van deze huisboomgaarden vallen echter in de jaren zestig en zeventig ten prooi aan de oprukkende verstedelijking (woon- en villawijken, bedrijfsterreinen, kantorenparken, sportvelden) en verkeersinfrastructuur. Van de resterende hoogstamboomgaarden – in 1987 goed voor een gezamenlijke oppervlakte van circa 1.900 hectare – lijdt een deel onder ernstige verwaarlozing. SPEURTOCHT NAAR EEN OUD APPELRAS Sinds 1989 zet de Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg (IKL, opgericht in 1981) zich met veel elan in voor het beheer, behoud en herstel van hoogstamboomgaarden. Onderkend wordt dat deze boomgaarden niet alleen van grote cultuurhistorische betekenis zijn maar ook een belangrijke bijdrage leveren aan flora en fauna. Bij het beheer, behoud en herstel van hoogstamboomgaarden werkt het IKL nauw samen met private en publieke eigenaren van hoogstamboomgaarden en met plaatselijke verenigingen van vrijwilligers. Eén zo’n plaatselijke vereniging is De Loorenhof in Welten, gemeente Heerlen. Deze in 1989 opgerichte vereniging beheert een zelf aangelegde hoogstamboomgaard, waar inmiddels al zo’n 25 appel- en 10 perenrassen worden geteeld. Eén van de vrijwilligers van De Loorenhof, bioloog Wim Thijssen, krijgt in 2010 door de Stichting IKL een mailtje doorgestuurd van een Duitser die op zoek is naar een oud appelras. Dit appelras is door de Duitser aangetroffen in de Engelse National Fruit Collection, die wordt beheerd door de Universiteit van Reading. De naam van het ras luidt: Jansen von Welten. De Duitser vermoedt dat het ras afkomstig is uit Welten. Wim Thijssen duikt in de pomologische literatuur en start een zoektocht naar het appelras in de Weltense hoogstamboomgaarden. Wat dat laatste betreft komt hij al snel tot de conclusie dat het appelras niet langer plaatselijk aanwezig is. Vermoedelijk hebben de hoogstambomen van dit ras de rooiexercities uit de jaren vijftig en zestig in Welten niet overleefd. De speurtocht naar het appelras wordt uitgebreid naar internet en zodoende weet Thijssen in Bad Großpertholz (Niederösterreich, vlak bij de grens met Tsjechië) entmateriaal van een Jansen von Welten op te sporen bij Bio-Baumschulbetrieb Artner, een kwekerij gespecialiseerd in oude vruchtbomen. Op 4 november 2011 arriveert het boompje bij De Loorenhof in Welten om een dag later al de grond in te gaan. Niet lang daarna vindt de aanplant plaats van een tweede en derde boom, beiden afkomstig uit de museumtuin ’ t Olde Ras te Doesburg die wordt beheerd door de Stichting Behoud en Bevordering Fruitcultuur. Wat Thijssen in de pomologische literatuur hoopt aan te treffen is hard bewijs dat de Jansen von Welten inderdaad zijn oorsprong vindt in het Limburgse Welten. Bijna een jaar nadat De Loorenhof met de komst van de drie boompjes is verrijkt, krijgt Thijssen uiteindelijk de tekst in handen van het boek Der niederrheinische Obstgarten (Teil 1) van Carl Cornely uit 1844. Op pagina 52 van dit boek staat zwart op wit: “Wij danken deze kostelijke appel aan een landbouwer uit het dorp Welten bij Heerlen, niet ver van Aken. De appel is van de allerbeste kwaliteit.” Dat het appelras destijds hogelijk werd gewaardeerd valt ook af te leiden uit het gegeven dat de Jansen von Welten is opgenomen in Arnoldi’s Obtskabinett, een collectie natuurgetrouwe vruchtenmodellen die tussen 1856 en 1894 is vervaardigd door porseleinfabriek Heinrich Arnoldi & Co. (Gotha). Alleen de bekendste en door kwekers meest gewaardeerde appelrassen kwamen hiervoor in aanmerking. JANSEN VON WELTEN OF JANSSEN VAN WELTEN? Uit andere verwijzingen in de pomologische literatuur weet Thijssen af te leiden dat het appelras veel ouder is dan zijn vroegste vermelding in 1832. Vermoedelijk is het appelras rond 1790 ontwikkeld uit een toevalszaailing, maar is de verspreiding ervan eerst rond 1820 op gang gekomen na het overlijden van de kweker, die niemand toestond om stekken te nemen. Voordat het appelras door pomologen bedacht werd met de naam Jansen von Welten stond het ras in het Limburgse Welten bekend als Aagje of Agatha. Behalve literatuuronderzoek doet Thijssen ook uitgebreide naspeuringen naar kweker Jansen in de Heerlense archieven. Vanwege die achternaam (en de variaties daarop) is dat geen eenvoudige klus. Door het combineren van gegevens uit het bevolkingsregister en de kadastrale leggers komt hij uiteindelijk uit bij een familie Janssen uit Welten. Van deze grote familie is landbouwer Alexander Janssen (1752-1819), gelet op zijn overlijdensdatum, de meest waarschijnlijke persoon die de toevalszaailing heeft geent en tot wasdom heeft gebracht. Maar ook als niet deze Alexander maar één van zijn zonen of een ander familielid de eerste kweker was, vast staat dat het appelras eigenlijk Janssen (met dubbel s) van (en niet von) Welten zou behoren te heten. TOT BESLUIT De drie appelbomen in De Loorenhof hebben tot op heden geen vrucht gedragen. Naar verwachting zullen ze dat binnen twee jaar wel doen. Eerst dan zullen de vrijwilligers van De Loorenhof weten of de appels inderdaad van de allerbeste kwaliteit zijn. Dit artikel is geschreven in het kader van een door Schunck* (Heerlen) en kunstenaar Frank Bruggeman geïnitieerd project. Dit langlopende project heeft het Limburgs landschap tot onderwerp. Literatuur Locht, B., Hoogstamboomgaarden : kleine landschapselementen in Limburg nader bekeken (Roermond : Stichting IKL, 1989) Thijssen, Wim, De Jansen van Welten : de herontdekking van een Weltens appelras. In: Jaarboek Os Heem 1 (2011) p.11-24